pytania na egzamin magisterski SWPS

[Maxivitt]

Procesy automatyczne i kontrolowane i ich rola w sterowaniu zachowaniem.

[Kasia Q]

36. Procesy automatyczne i kontrolowane i ich rola w sterowaniu zachowaniem.

Czynności automatyczne i kontrolowane

Związki uwagi ze świadomością ujawniają się w szczególny sposób w związku z podziałem na dwa typy czynności: automatyczne i kontrolowane (Schneider i Shiffrin, 1977; Shiffrin i Schneider, 1977). Czynności automatyczne zwykle są wynikiem długiego procesu nabywania wprawy. Na początku czynność jest wykonywana pod całkowitym nadzorem świadomości, na przykład wtedy, gdy zaczynamy naukę prowadzenia samochodu lub czytania. Po pewnym czasie czynność nie wymaga już świadomej kontroli, choć w pewnych warunkach może być wtórnie uświadomiona. Na przykład kierowca może zdać sobie sprawę z kolejności ruchów potrzebnych do redukcji biegów, choć zwykle nie jest mu to potrzebne. Wtórne uświadomienie może być jednak dość trudne, o czym świadczą kłopoty, jakich doświadczają eksperci z wytłumaczeniem nowicjuszom, jak należy wykonywać dobrze wyuczone czynności. Przyjmuje się, że czynności automatyczne wykonywane są równolegle, a kontrolowane - szeregowo. W konsekwencji czynności automatyczne są szybkie, a kontrolowane - wolne. Spowolnienie czynności kontrolowanych wynika z faktu, że wszystkie ruchy muszą być wykonywane jeden po drugim. Ponadto konieczność sprawowania bezpośredniego nadzoru ze strony świadomości powoduje, że czynności kontrolowane są wykonywane mniej płynnie i z większym wysiłkiem niż czynności automatyczne. Człowiek szybko się męczy, wykonując czynność jeszcze niezautomatyzowaną, co można stwierdzić, obserwując sylabizujące dziecko, początkującego kierowcę lub osobę niezbyt biegłą w języku obcym, zmuszoną do porozumiewania się z cudzoziemcem. Czynności kontrolowane są sterowane "globalnie", to znaczy z zaangażowaniem całego systemu poznawczego, w szczególności ważnych centrów dyspozycyjnych, takich jak uwaga i pamięć robocza. Czynności automatyczne, sterowane przez struktury "lokalne", nie angażują mechanizmów uwagi i pamięci, albo też czynią to w minimalnym zakresie.
Automatyzowanie czynności odgrywa zasadniczą rolę w procesach poznawczych człowieka. Im szybciej jakaś czynność przechodzi z globalnego piętra kontroli na piętro lokalne, tym łatwiej system poznawczy radzi sobie z nowymi czynnościami, jeszcze niezautomatyzowanymi lub nienadającymi się do sterowania lokalnego. Sens automatyzowania polega na tym, że świadoma uwaga skupiona jest na obsłudze czynności wyższego rzędu, trudniejszej do zautomatyzowania lub takiej, w wypadku której automatyzowanie byłoby niewskazane.
Podział na czynności automatyczne i kontrolowane nie jest dychotomiczny ani ostry. Przetwarzanie informacji niekiedy jest całkowicie uświadomione i w pełni kontrolowane, innym razem dokonuje się automatycznie lub półautomatycznie. Planujemy na przykład, że w określonym akapicie wspomnimy coś o teorii Schneidera i Shiffrina, ale konkretne słowa i związane z nimi znaczenia nie muszą stanowić przedmiotu świadomych procesów nadzoru i kontroli. Można więc mówić raczej o kontinuum, którego krańcami są z jednej strony czynności całkowicie automatyczne, nieobciążające uwagi, szybkie, doskonale wyuczone, a z drugiej strony - czynności całkowicie poddane świadomej kontroli, obciążające uwagę, wolne i niewyuczone. Wszelkie czynności zajmujące pośrednie miejsce na tym kontinuum są częściowo uświadomione, częściowo również zajmują pole uwagi i jej zasoby.
Do czynności wykonywanych bez udziału świadomej kontroli należą nie tylko zjawiska intruzywne, lecz także czynności, które są bardzo dobrze opanowane albo - mówiąc technicznie - przeuczone. Czynność jest wykonywana nadal, pomimo że został osiągnięty pewien poziom doskonałości. Kiedy piszemy list, nie musimy się zastanawiać, jak łączyć litery ze sobą. Kiedy prowadzimy samochód, nie musimy się zastanawiać, czy jedziemy na właściwym biegu, nie musimy szukać dźwigni zmiany biegów, nie musimy zastanawiać się nad tym, na którym biegu mamy pokonać skręt w boczną uliczkę i tak dalej. Natomiast początkujący kierowca prowadzi samochód pod pełną świadomą kontrolą. Pamiętam, że-ucząc się prowadzić samochód, pytałem instruktora, przy jakiej prędkości mam zmieniać bieg na wyższy. Uzyskana odpowiedź "Będziesz słyszał" była dla mnie absolutnie niesatysfakcjonująca. Dopiero gdy osiągnąłem pewną wprawę w prowadzeniu samochodu przekonałem się, że była to trafna odpowiedź.
Rozróżnienie na procesy automatyczne i kontrolowane zostało wprowadzone przez Posnera i Snydera (1975) oraz Schneidera i Shiffrina (1977). Ci ostatni przeprowadzili dobrze kontrolowane badania nad obiema grupami procesów.

PROCESY AUTOMATYCZNE

Nie angażują świadomości.
Małe zapotrzebowanie na zasoby uwagi.
Przebiegają w sposób równoległy, wskutek czego można wykonywać różne. czynności równocześnie.

Zadania dobrze znane i łatwe.
Duża szybkość wynikająca z dobrego opanowania danej czynności i możliwości pracy w trybie równoległym.

Wykorzystują proste procesy poznawcze.

PROCESY KONTROLOWANE

Angażują świadomość.
Duże zapotrzebowanie na zasoby uwagi.
Przebiegają w sposób sekwencyjny: do wykonania następnej czynności można przystąpić wówczas, kiedy zakończona zostanie czynność poprzednia.

Zadania nowe i o dużym stopniu trudności.
Mała szybkość wynikająca albo z dużej złożoności czynności, niewielkiego stopnia jej opanowania albo z konieczności wykonywania jej w sposób sekwencyjny.

Wykorzystują złożone procesy poznawcze.



Do procesów automatycznych należą między innymi procesy przetwarzania przeduwagowego. Dobrą ilustracją tych procesów jest eksperyment przeprowadzony przez Corteena iWooda (1972). W eksperymencie tym wytwarzano najpierw odruch warunkowy związany z przeżywaniem emocji ujemnej. Badanym w fazie treningu eksponowano. różne bodźce słowne, a wśród nich nazwy pewnych miast. Nazwy te wzmacniano, stosując lekkie uderzenie prądem elektrycznym. Po pewnym czasie u badanych pojawiła się wyraźna reakcja emocjonalna na nazwy tych miast. Jej wskaźnikiem był wzrost elektrycznego przewodnictwa skóry (reakcja skórno-galwaniczna GSR). W następnej fazie eksperymentu badani wykonywali zadanie typu słuchania dwuusznego. Do jednego ucha eksponowano im za pośrednictwem słuchawek tekst, który mieli powtarzać słowo w słowo w trakcie jego słuchania, do drugiego ucha zaś różne, niepowiązane ze sobą słowa, wśród których znajdowały się nazwy miast. Aczkolwiek badani całkiem poprawnie wykonywali czynność nakazaną instrukcją, to jest powtarzali tekst, to jednocześnie pojawiły się silne GSR na nazwy miast eksponowane do drugiego ucha. Jest rzeczą interesującą, że nazwy te nie docierały do świadomości badanych, mimo że reagowali na nie wzrostem napięcia. Okazało się również, że GSR nie pojawiała się na bodźce, których nie wzmacniano prądem elektrycznym w fazie treningowej. Wreszcie wystąpił jeszcze jeden dodatkowy efekt: GSR pojawiała się także na nazwy miast, które badanym eksponowano po raz pierwszy. Były to nazwy, których nie eksponowano w fazie treningowej. Wynikałoby stąd, że w wypadku tych komunikatów, na które jednostka nie zwraca uwagi, występuje nie tylko zdegradowana analiza, sprowadzająca się do sprawdzenia ich oznakowania emocjonalnego, lecz także analiza ich znaczenia.
To ostatnie zjawisko określa się mianem generalizacji semantycznej. Polega ona na wystąpieniu reakcji warunkowej nie tylko na właściwy bodziec warunkowy (tu: bodziec wywołujący wzrost napięcia emocjonalnego), lecz także na bodźce do niego podobne. Generalizacja semantyczna mogła pojawić się wskutek działania jednego z dwóch hipotetycznych mechanizmów. Pierwszy z nich mógł być uruchamiany już w trakcie warunkowania, kiedy badany zdał sobie sprawę z tego, że wszystkie bodźce, po których występował szok elektryczny, to nazwy miast. W takim wypadku w pamięci semantycznej wszystkie nazwy miast kojarzyły się w pewnym stopniu z szokiem. Drugi z tych mechanizmów mógł być uruchamiany później, podczas wykonywania zadania typu dichotic listening. Nazwy miast, które nie były poprzednio wzmacniane za pomocą prądu elektrycznego, pojawiające się w komunikatach, na które jednostka nie zwracała uwagi, mogły w pewnym stopniu pobudzać odpowiadające im reprezentacje w słowniku wewnętrznym. Aktywizacja tych reprezentacji mogła rozprzestrzeniać się na pozycje sąsiednie pod względem semantycznym. Niektóre z tych pozycji to te, które wcześniej kojarzono z uderzeniem prądem elektrycznym. Ten ostatni mechanizm w przeciwieństwie do poprzedniego może działać bez udziału świadomości.
Logan (1988) zwrócił uwagę na to, że podział na czynności automatyczne i kontrolowane jest dużym uproszczeniem. Zarówno grupa czynności automatycznych, jak i grupa czynności kontrolowanych zawiera czynności o bardzo różnym charakterze. Na przykład do czynności automatycznych należą między innymi efekt torowania percepcyjnego, czyli zjawisko polegające na ułatwieniu spostrzegania wskutek odebrania wcześniej jakiegoś innego bodźca (bodziec ten nie musi zostać uświadomiony), oraz procesy odpowiedzialne za zawiązywanie krawata. Torowanie percepcyjne nie może zostać uświadomione, choćbyśmy tego bardzo chcieli, nie możemy także świadomie wpłynąć na jego przebieg. Natomiast zawiązywanie krawata zwykle ma charakter automatyczny, chociaż przy pewnym wysiłku potrafimy uświadomić sobie kolejne fazy tej czynności, a także ją zmodyfikować.
To samo zastrzeżenie dotyczące niejednorodności dotyczy klasy procesów kontrolowanych. Mogę napisać list, zawierający myśli i zwroty, których nigdy dotąd nie używałem, ale mogę też napisać list dotyczący spraw zawodowych, który zawiera pewne gotowe zwroty i stwierdzenia, pewne zbiory informacji, które umieściłem jako całostki, mające informować odbiorcę na przykład o moich zainteresowaniach, czy publikacjach.
Jest jeszcze jedna sprawa, na którą warto zwrócić uwagę. Czynności kontrolowane mogą stać się czynnościami automatycznymi. Dzieje się tak dzięki procesowi uczenia się. Wielokrotne powtarzanie jakiejś czynności może doprowadzić do jej przeuczenia, czyli do automatyzacji. Oczywiście, jest to inny rodzaj automatyzacji aniżeli ten, który występuje w wypadku torowania percepcyjnego.
Z powyższych uwag wynika, że podział na czynności automatyczne i kontrolowane nie jest podziałem ostrym, że istnieje płynne przejście od czynności automatycznych do kontrolowanych. Czynności kontrolowane mogą stać się czynnościami automatycznymi; niektóre, choć nie wszystkie czynności automatyczne mogą stać się czynnościami kontrolowanymi. Badacze uwagi zaproponowali dwie koncepcje automatyzacji: koncepcję integrowania procedur (Anderson, 1983; Laberge i Samuels, 1974) oraz koncepcję egzemplarzy (Logan, 1988).
Pierwsza z tych koncepcji zakłada, że automatyzacja jest procesem stopniowym. Uczymy się początkowo pojedynczych elementów czynności, a potem łączymy je ze sobą w większe całości. Na przykład podczas nauki pisania uczymy się najpierw wykreślać linie proste w rozmaitych położeniach (poziomie, pionowe i ukośne), następnie opanowujemy rysowanie krzywych zamkniętych i otwartych (kółka, elipsy, niedomknięte kółka, niedomknięte elipsy), a na końcu kombinacje prostych i krzywych ("laseczki", jak w wypadku pisanego 1). Potem uczymy się pisania poszczególnych liter, złożonych z kombinacji tych elementów, a wreszcie uczymy się pisania słów. Początkowo słowa piszemy jako zestawy liter, a potem już jako pewne całości. Potem uczymy się pisania zestawów słów - tu dobrym przykładem jest własny podpis albo zwroty grzecznościowe używane w korespondencji. Proces taki u dzieci automatyzuje się szybko i później jest mało podatny na świadomą kontrolę. Natomiast u dorosłych przebiega on wolniej i jest dostępny kontroli w znacznie większym stopniu. Przykładem tak rozumianego procesu automatyzacji mogą być wyniki prowadzonych już w XIX wieku badań nad uczeniem się alfabetu Morse'a przez telegrafistów. Telegrafiści uczyli się tego alfabetu podobnie jak dzieci: najpierw uczyli się pojedynczych liter zapisywanych w postaci zestawów kropek i kresek, potem opanowywali pisanie słów, a dopiero na końcu - zestawów słów. Proces uczenia się przebiegał jednak znacznie wolniej i telegrafiści potrafili zawsze odtwarzać świadomie poszczególne części tego materiału.
Teoria egzemplarzy została sformułowana przez cytowanego poprzednio Gordona Logana (1988). Logan uważa, że proces uczenia się jest wkomponowany w kontekst wykonywania pewnej czynności. Ludzie uczą się pewnych modułów tej czynności i te moduły wiążą ze specyficznymi bodźcami. Na przykład uczą się specyficznych sposobów kierowania samochodem w różnych warunkach drogowych i atmosferycznych. Uruchamiają poszczególne moduły, kiedy jest im to potrzebne. Koncepcja Logana pokazuje zatem, że zachowania zautomatyzowane w pewnych wypadkach mogą być zachowaniami elastycznymi. Jest to już wyraźna różnica w stosunku do wcześniejszego poglądu na procesy zautomatyzowane, który zakładał, że procesy te przebiegają w sposób sztywny.

[mk]

Shiffrin & Schneider (1977)
- Automatyczne przetwarzanie informacji przebiega bez wysiłku i bardzo szybko. Procesy automatyczne powstają w drodze wielokrotnego powtarzania czynności w taki sam, standardowy sposób (nazywany przez autorów spójnym lub jednorodnym planem czynności). W efekcie proces zautomatyzowany stanowi ciąg skojarzeń między elementarnymi jednostkami pamięci. Sekwencje tych jednostek aktywizowane są bez udziału uwagi.
Procesy automatyczne mogą przebiegać równolegle bez wzajemnej interferencji. Możemy, więc spostrzegać równocześnie wiele obiektów, jeśli procesy percepcyjne są zautomatyzowane. Brak wglądu w przebieg czynności automatycznych powoduje, że nie można ich wygasić, gdy już zostały zainicjowane, - tym bardziej - zmodyfikować.
- Kontrolowane przetwarzanie informacji polega na czasowej aktywizacji elementarnych jednostek pamięci pod kontrolą i dzięki uwadze podmiotu. W danym momencie może być kontrolowana tylko jedna taka sekwencja. Dwa procesy kontrolowane mogą przebiegać w tym samym czasie pod warunkiem, że jednostki pamięciowe będą aktywizowane przemiennie - raz dla jednej, raz dla drugiej czynności. Procesy kontrolowane wymagają wysiłku z powodu pełnego udziału STM o ograniczonej pojemności. Przebiegają one wolno i pojedynczo, ale dzięki nim człowiek radzi sobie w sytuacjach niestandardowych. Warunki, w jakich zachodzą czynności kontrolowane, autorzy nazywają planem zróżnicowanym ( każdorazowo dostosowywanym do sytuacji). Kontrolowane przetwarzanie informacji odpowiada czynnościom celowym w ujęciu Tomaszewskiego.

Interferencja - gdy proces automatyczny zakłóca proces kontrolowany.
Gdy są 2 automaty - interferencji nie ma.
Gdy są 2 kontrolowane- interferencja zajdzie wtedy, gdy oba procesy żądają więcej zasobów niż mogą.

CECHY PROC. AUTOMATYCZNE PROC. KONTROLOWANE
M. Materska i T. Tyszka. Psychologia i poznanie. (1992) str. 84-93.

Automatyzowanie czynności odgrywa zasadniczą rolę w procesach poznawczych człowieka. Im szybciej jakaś czynność przechodzi z globalnego piętra kontroli na piętro lokalne, tym łatwiej system poznawczy radzi sobie z nowymi czynnościami, jeszcze nie zautomatyzowanymi lub nienadającymi się do sterowani lokalnego. Sens automatyzowania polega na tym, że świadoma uwaga skupiona jest na obsłudze czynności wyższego rzędu, trudniejszej do zautomatyzowania lub takiej, w wypadku której automatyzowanie byłoby niewskazane.

[Gość]

Dlaczego psychologia ignoruje tak wiele .
Czy kierowca nie zdaje sobie sprawy z dotyku gałki od skrzyni biegów ręką?
Nie czuje dotyku?
Nie czuje pedału gazu stopą?
Murarz nie czuje kielni?
Czucie ciała jest świadome,brak czucia oznacza paraliż i brak kontroli.

Dlaczego psychologia ignoruje ten fakt?
Tzw. czynności automatyczne są świadome a nie jak sobie ktoś ubzdurał nieświadome.
Świadome wyuczone bo czucie ciała należy do sfery świadomości.
Gdyby kierowca nie czuł kontaktu z kierownicą to nie potrafił by prowadzić auta.
Nauka ignoruje jak widać wiele i to mi się nie podoba